İsmail Gaspıralı (1851 - 1914)

tarafından **GoDFaTHeR** C.tesi Haz. 05, 2010 2:02 pm

Türk dünyasının büyük düşünce adamlarından ve reformistlerinden biri olan Gaspıralı İsmail Bey Kırım Harbi (1853-1856) bütün şiddetiyle devam ederken
Bahçesaray'a iki saat mesafedeki Avcıköy'de dünyaya geldi. Babasının
doğduğu köye nisbetle Gaspirinski (Gaspıralı) lâkabını alan İsmail
Bey'in çocukluğu Kırım Türk kültürünün beşiği olan Bahçesaray'da geçmiş ve bu şehir onun ruhunda sokakları camileri evleri ve özellikle Hansarayı ile silinmez İzler bırakmıştır.
Henüz on yaşındayken Akmescit lisesine gönderilen İsmail orada İki sene kaldıktan sonra Varonej şehrindeki askerî okula nakledildi. Daha sonra Moskova Askerî İdadisi'ne gitti.
Gaspralı bu dönemde en çok etkisinde kaldığı olay Ruslar’ın
özellikle Türk karşıtlığından beslenen Panslavizm politikalarıdır. Genç
İsmail buna karşı tepki koymak istemektedir. Bu yüzden okuldan
ayrılmıştır.
Okuldan ayrılan Gaspralı Zincirli Medresesi’nde Rusça öğretmeni
olarak göreve başladı. Bîr buçuk yıl kadar süren bu görevi sırasında bol bol okuyarak Rus edebiyatı ve fikir akımları hakkında esaslı bilgiler edinen İsmail Bey
bir yandan da Rus basınını takip ederek politik gelişmeleri ve
Rusya'nın içte dışta izlediği politikayı daha İyi kavramaya çalıştı.
İleride kafasını çok meşgul edecek olan "sosyalizm" hakkında da
hayatının bu döneminde epeyce bilgi edinen Gaspıralı 1869 yılında maaşı 600 rubleye çıkarılarak Yalla'da Dereköy mektebine tayin edildi burada da iki yıl kaldıktan sonra Bahçesaray'a dönerek yeniden Zincirli Medresesi'nde Rusça dersleri vermeye başladı.
Gaspıralı o zamana kadar kafasında teşekkül eden ilk olarak Zincirli Medresesi'nde uygulamaya çalıştı talebelerine asıl görevi dışında "usul-ü cedid" (yeni metod)'le Türkçe dersleri verdiği gibi medreselerde uygulanan "skolastik" eğitim tarzını da eleştirmeye başladı. Fakat bu metod ilk başlarda tepkiyle karşılandı.
Gaspralı’nın en büyük hedeflerinden biri İstanbul’a gitmekti.
İstanbul’a giderek zabit olmayı istiyor fakat yarıda bıraktığı eğitimin
buna engel olacağını düşünüyordu. Bu sebepten dolayı da 1871 yılında
Paris’e giderek yarıda kalan eğitimini tamamladı. Gaspıralı 1874 sonlarına kadar Paris'te kaldı.
İsmail Bey
Paris’ten İstanbul’a gitmiş fakat bir türlü ideali olan memuriyeti
yapma fırsatı bulamamıştı. Yazarlık hayatı da bu dönemde başladı.
Zabitlik hayalinin gerçekleşemeyeceğini anlayınca 1875 kışında Kırım'a dönen Gaspıralı 1878'de Bahçesaray belediye başkanlığına seçilinceye kadar başka hiç bir işle uğraşmadı sadece okudu ve milletinin hayatını inceledi.
Gaspıralı İsmail Bey
1878 yılında Bahçesaray belediye başkanlığına seçildi; bu görev
sayesinde düşündüğü bazı yenilikleri gerçekleştirebileceğini
zannediyordu
ne var ki önüne yine bazı engeller çıktı. Belediye başkanı olarak
görevlerini -bütün imkânsızlıklara rağmen-yerine getirmeye çalışırken aslı misyonunu da hiç unutmayan Gaspıralı 1879 yılında bir gazete çıkarmak için Rus hükümetine müracaat ettiyse de bu müracaatı reddedildi. Fakat o mutlaka yayın yoluyla milletine hizmet etmek istiyordu. 1881 yılında "Genç Molla" müstear adı ile
ileride kitap olarak da yayınlanacak olan "Russkoe Musulmanstovo"
(Rusya Müslümanları) başlıklı makalelerini yazarak Akmescit'te çıkan
"Tavrida" gazetesinde yayınlandı.
Gaspıralı izin alamamasına rağmen gazete çıkarma fikrinden asla vazgeçmemiştir. Bunun için zemin yoklamak amacıyla 1881 yılından başlayarak "Tonguç" "Ay" "Güneş" "Yıldız" "Mir'at-i Cedid" gibi çeşitli adlarla küçük risaleler yayınlamaya başladı. Ne var ki Rus sansürü bu risalelerin yayınını adlan başka olsa da gazete hüviyeti taşıdıkları gerekçesiyle çok geçmeden yasaklayacaktır.
"TERCÜMAN"
Gaspıralı bir gazete çıkarabilmek için tam dört yıl mücadele verdi defalarca Petesburg'a giderek müracaatlarda bulundu ve nihayet 1883 yılında
Türkçe kısmı aynen Rusçaya da tercüme edilmek şartıyla "Tercüman-ı
Ahval-i Zaman"ı yayınlama iznini kopardı. Adını Şfnasi'nin İstaNbul'da
çıkardığı "Tercütman-ı Ahval"dan alan bu gazetenin Rusça adı da
"Perevotcik" olacaktı. Zühre Hanım'ın ziynet eşyalarını ve annesinden
kalan kıymetli elbiseleri satarak elde ettiği paraya 300 ruble kadar abone parasını da ilave ederek eski bir makine ve bir miktar hurufat alan Gaspıralı ilk nüshayı 10 Nisan 1883'te çıkardı.
TürcümanRusya'da çıkan ilk Türk gazetesi değildi ama yaygınlığı ve oynadığı rol bakımından en önemlisiydi. 1903 yılına kadar haftalık 1903-1912 arasında haftada bazan iki bazan üç defa Eylül 1912'den sonra da günlük olarak tam 33 yıl yaşadı ve 1916 yılında kapandı.
Küçük boyda dört sayfa olarak çıkmaya başlayan Tercüman çok geçmeden devrin şartlarına ve okur yazarlık oranına göre çok yüksek sayılabilecek tirajlara ulaştı. Kafkasya Kazan Sibirya Türkistan Çin hatta İran ve Mısır'da satılan Tercüman'ın büyük başarısı Gaspıralı'nın sadece Rusya Türklerinin değil
bütün müslümanların meseleleriyle yakında ilgileniyordu. Bu aynı
zamanda Dilde birlik fikrinin hayata geçmesi aynı dilin kullanılmasında
önemli bir misyon yerine getirilmesi anlamına geliyordu.
1905 bunalımından sonra Kazan'da Kafkasya'da Türkistan'da ve Kırım 'da yayınlanan 35'ten fazla gazete ve dergide çok sayıda hikâye ve romanda "Gaspıralı dili" kullanılmıştır.
MÜSLÜMAN İTTİFAKI
Tercüman gazetesi sayesinde geçmişte hayali olan Dilde birlik
fikrinin yanısıra usu-ü Cedid okulunu da oluşturan ve yaygınlaştıran
Gaspıralı İsmail Bey'in 1905 İhtilali'nden sonra Rusya Müslümanlarının
ittifakı gayesiyle toplanan üç kongrede de önemli roller oynadı. Eğitim
meselesinin ağırlıklı olarak ele alındığı III. Kongre'de "dil birliği"
ile ilgili görüşlerini bütün Rusya Müslümanlarına resmen kabul ettirdi.
(1906).
"Usul-ü cedid" hareketinin başarısı ve Ekim Manifestosu 'ndan sonra müslümanların kazandığı hürriyet öte yandan "Müslüman İttifakı" için yapılan kongreler Gaspıralı'nın cesaretini arttırdı. Gerçekte yaptığı bütün faaliyetler onun Türk birliğinin daha ileri bir merhalesi olarak İslâm birliğini hedeflediğini fikrî yapısının Türkçü olduğu kadar İslamcı bir nitelik de taşıdığını göstermektedir. Nitekim 1907'de
Kahire'de bir "İslâm Kongresi" toplayabilmek için büyük gayret sarf
etti. 1910'da ise Hindistan'a gitti ve Bombay'daki "Encümen-i
İslamiye"nin toplantılarına katılarak görüşlerini anlattı. Meşrutiyet'in
ilanından sonra İstanbul'a gelmiş ve büyük bir heyecanla karşılanmıştır
(1909). Türkiye Türklüğüne büyük bir ilgi duyan Gaspıralı Kırım'da da Rus basınına karşı Türkiye'yi savunmaktan
aleyhteki yazılara cevap vermekten asla çekinmemişti. Birinci Dünya
Savaşı arifesinde İstanbul'a tekrar gelerek Türkiye'yi savaşa girmemesi
hususunda uyarmaya çalışan Gaspıralı Türk dünyasının yetiştirdiği nadir zekalardan biriydi büyük bir mücadele adamı ve gerçekten inanmış bir idealistti. Gaspıralı İsmail Bey 11 Eylül 1914 Cuma günü Bahcesaray'da vefat etti. Ertesi gün muhteşem bir cenaze töreniyle Mengligiray Han türbesi civarında toprağa verilen büyük idealistin ölümü bütün İslâm dünyasında çok büyük bir teessür uyandırdı.