TİREBOLU’DA LÂKAPLAR ve TAKMA ADLAR

Ayhan YÜKSEL Lâkap, bir
kimseye asıl adından ayrı olarak sonradan takılan ikinci addır.
Türkler’de lâkap takmak eski bir gelenektir. Kâşgarlı Mahmud’da, bunun
için “at atmak” tabiri geçer . Orta Asya eski Türk devletlerinde ad
yanında özellikle “kara” kelimesinin lâkap olarak yaygınlık kazandığı
dikkati çeker. İslâm tarihinde Eşec (yara izli), Ahnef (çarpık bacaklı),
A‘rec (topal, aksak), A‘meş (bulanık gören), Tâvûs (erkek güzeli),
Sefîne (gemi) lâkaplardan bazılarıdır . Osmanlı
padişahlarından I. Murad için “Hudâvendigâr”, I. Bayezıd için
“Yıldırım”, II. Bayezıd için “Velî”, I. Selim için “Yavuz”, II.
Mehmed’in “Fâtih”, I. Süleyman için “Kanûnî/Muhteşem” lâkapları
yaygınlık kazanmıştır. Osmanlı bürokrasisinde Ayn Ali Efendi, Lâm Ali
Çelebi, Dâl Mehmed Çelebi gibi örneklerin yanında Osmanlı vezirlerinin
“Sokullu, Pîrî, Kuyucu, Lala, Köprülü, Topal, Melek, Mere, Hadım,
Öküz/Kara, Kehle-i ikbal, Tabanı-yassı, Zurnazen, Boynueğri, Elmas,
Sürmeli”; defterdarların “Mezbele-turpu, Yahni-kapan, Gizli-sıtma,
Sopa-salan, Kalın, Ekin-iti, Kıtlık-şenliği, Boz-oğlan” gibi lâkapları
bulunmaktadır . Anadolu’da ailelerin sülâle veya soyadı
olarak mutlaka bir ismi/lâkabı vardır. Kasaba ve şehirlerde hemen herkes
birbirini lâkabından tanırdı. Soyadı Kanunu’nun kabulünden (1934) sonra
bazı lâkaplar aynen veya değiştirilerek soyadı olarak da alınmıştır .
Takma adlar, daha çok kasaba ve köylerde görülür. Derleme Sözlüğü’ne
göre Tirebolu’da takma adın karşılığı “ayama” kelimesidir . Takma adlar,
kişinin ruhsal, bedensel, fizyolojik bir özründen, toplumsal
yaşamındaki uyumsuz ve aykırı bir davranışından, işinden, uğraşısından,
başından geçmiş bir olaydan dolayı takılır . Takma adlar incelendiğinde
görülecektir ki, halk kişiye yakıştırdığı takma ad konusunda çok
duyarlıdır. Yakıştırılan ad kişiyle iç içedir. Kişinin karakterini,
ahvalini, hâl ve gidişini ortaya koyan önemli bir ipucudur. Mesela,
Tirebolu örneğinde “Hımık, Pepe” gibi takma adlar kişinin fizyolojik
özrünü; “Bismillah, Allahümmesalli, Selamünaleyküm” gibi takma adlar
kişinin dinî şartları yerine getirişini; “Yemenici, Mumcu” gibi takma
adlar kişinin toplum içindeki yaptığı işleri belirtir.
Tirebolu, takma/ayama adlar konusunda incelenmeye değer ilçelerimizden
biridir. Hemen her sülalenin lâkabı, hemen her şahsın takma/ayama adı
vardır. Bugüne kadar Tirebolu lâkap ve takma adlar konusunda yapılan
derlemelerden biri Ferhan Aktan tarafından, diğeri tarafımızdan
yayımlanmıştır. Ferhan Aktan’ın kaynak kişisi, Tirebolu 1341 (1925)
doğumlu, ilkokul mezunu, İstanbul-Fatih’te ikamet eden, ev kadını
N[eriman] A[ktan]’dır. Kaynak kişi, Tirebolulular arasında yanlış
anlaşılabileceği düşüncesiyle asıl adını saklama gereğini duymuş,
Tirebolu’nun dışında Giresun ve diğer ilçelerdeki lâkapları ve takma
adları da vermiştir. Yine, sülale lâkaplarının okunuşunu, mensubiyet
bildiren “gil” eki ile “Kara Hasanoğulları=Garahasanogil;
Alâeddinoğulları=Aladanogil” vd şeklinde ifade etmiştir. Tarafımızdan
yapılan yayın ise, 1972’li yıllarda İstanbul-Fatih’te Kaya
Sinopluoğlu’nun başkanlığında yapılan bir derleme çalışmasına
dayanmaktadır. Bu çalışmada benimle birlikte Şaban Sinopluoğlu, Server
Devge ve diğer Tirebolular yer almıştır. Burada derlenen takma adların
neden verildiğinin üzerinde durulmamıştır. Ferhan Aktan,
takma adlar konusunda herhangi bir açıklayıcı bilgi vermeyerek lâkaplar
ile takma adları birlikte mütalaa etmiş, sülale adlarını da takma ad
gibi düşünmüştür. Ancak, takma adları şahsın adı ile birlikte
yayımlaması ve “ne için takıldığının” izah edilmesi, kişinin eşkâline,
hâl ve hareketine, karakterine dair bir işaret olması bakımından bu
çalışma önemlidir. Ferhan Aktan tarafından Tirebolu’dan
tespit edilen sülalelere ait lâkaplar:
Alâeddinoğulları,
Çentoğulları, Domaçoğulları, Durakoğulları, Durmuşoğulları, Goloğulları,
Göçceoğulları, Habiboğulları, Hacı Eminoğulları, Hacı İbrahimoğulları,
Hacı Şabanoğulları, Hacı Tayyipoğulları, Hacı Temeloğulları, Halil
Rıfatoğulları, Halilbeyoğulları, Hanoğulları, Hıdıroğulları,
Himoğulları, Hüsnüoğulları, İhtiyaroğulları, Kadıoğulları,
Karahasanoğulları, Kavazoğulları, Kepçeoğulları, Kılıçoğulları,
Kulaksızoğulları, Kümbüloğulları, Naiboğulları, Nakiboğulları,
Odabaşoğulları, Paslıoğulları, Selimoğulları, Sinikoğulları,
Şakiroğulları, Şiretoğulları, Tüysüzoğulları, Yaylacıoğulları,
Zaimoğulları. Aktan tarafından tespit edilen takma adlara
gelince; Ayana kadını: Tirebolu Ayana
dağının eteklerine kurulmuş bir sahil kasabasıdır. Bu isim o dağda
oturan bir kadına verilmiştir.
Cımbıldak Kâmil:
Gözleri çok büyük ve renkli olduğu için bu isim verilmiştir.

Cırıtla Behice: Cırıtla bir nevi hamurdan yapılan tatlıdır.

Çarliston Ahmet: Çok şık giyindiği ve her zaman papyon kravat
taktığı için bu isim verilmiştir.
Dandan Niyazi:
Çok yüksek sesle konuştuğu için bu isim verilmiştir.

Dîdî Mehmet: Kemençe [bağlama] çaldığı için bu isim
verilmiştir.
Efe Ramis: Mert bir insan olduğu
için bu isim verilmiştir.
Efendi Celâl: Çok şık
giyindiği için bu isim verilmiştir.
Finnuri Osman:
Ufak tefek olduğu için bu isim verilmiştir.
Guguş
Türkân: Annesi küçükken guguşum diye sevdiği için bu isim
verilmiştir.
Hemencük Halil: Küçükken kız
[çocukları] gibi bebeklerle oynadığı için bu isim verilmiştir.

Hısım Mehmet: Hısım akrabası çok olduğu için bu isim
verilmiştir.
Işık Ali: Çok esmer olduğu için
[kinaye olarak] bu isim verilmiştir.
İnci Mehmet:
İnci mağazasında çalıştığı için bu isim verilmiştir.

Kadı Ahmet: Bir müddet kadı mektebinde okuduğu için bu isim
verilmiştir.
Kaledibi Fatması: Evleri Tirebolu
kalesinin dibinde [olduğu için bu isim verilmiştir].

Kara Hatice: Esmer olduğu için bu isim verilmiştir.

Kavurmalık Mustafa: İri yarı bir insan olduğu için bu isim
verilmiştir.
Kaz Mahmut: Zayıf ve çok uzun
boyunlu olduğu için bu isim verilmiştir.
Keçi Abdullah:
Keçi sakallı olduğu için bu isim verilmiştir.
Mercan
Temel: Çok esmer olduğu için bu isim verilmiştir.

Mine Sadık: Çok ufak tefek olduğu için bu isim verilmiştir.

Nallı Mahmut: Daima atla gezdiği için bu isim verilmiştir.

Ördek Mehmet: Ayakları eğri olduğu için bu isim verilmiştir.

Pisik Mehmet: Kedileri çok sevdiği [denizde pisik yüzmesi
yaptığı] için bu isim verilmiştir.
Torik Mehmet:
Kaleci olduğu için bu isim verilmiştir.
Yalel Mevlüde:
Bir ayağı topal olduğu için bu isim verilmiş[tir]. Diğer
çalışmada yer alan takma/ayama adlardan bazıları : Alaman
[Tayip], Asker [Hikmet], Bacak [Haşim], Benzin [Mehmet], Beşli [Mehmet],
Bıldırcın [Mustafa], Bali [Mehmet], Bıli [Mahmut], Bolşevik [Salih],
Bomba [Yusuf], Cillop [Şaban], Cipdal [Ahmet], Cüre [İbrahim], Çakal
[Mustafa], Çapula [Yusuf], Çebiç [Nafız], Çırnık [Yusuf], Çulluk
[Osman], Çürük [İbrahim], Dayı [Tahsin], Dehde [Hakkı], Devrüş [Mehmet],
Dilo [Selahattin], Düdek [Ahmet], Efendi [Hasan], Emice [Mustafa],
Faraş [İbrahim], Hambıyık [Mustafa], Hapalak [Mehmet], Hoşgil [Mehmet],
Hovarda [Selahattin], İlik [Süleyman], İngiliz [Ömer], Kadı [İbrahim],
Kalos [Hasan], Kardak [Halil], Karga [Abdi], Kaymakam [Yakup], Koç
[Mehmet], Kovit [İbrahim], Kozak [Hasan], Köfte [Ahmet], Lamya [Yılmaz],
Leylek [Ahmet], Lippa [Mehmet], Mıcık [Hasan], Mimar [Salim], Mülayim
[Hüseyin], Onsekiz [Mehmet], Patak [Mustafa], Salta [Osman], Taka
[Mehmet], Tavşan [İhsan], Tirmit [Salih], Titirik [Asım], Üveyik
[Hüseyin].
A. Yüksel, a.g.m., Bunlardan bazılarının takma
ad almalarının nedenleri: Asker Hikmet [Aydoğdu]:
Küçük yaşlarda “askercilik” oynamayı sevdiği için.
Benzin
Mehmet [Çakıcı]: tez kızdığı, parladığı için.
Cüre
İbrahim [Atacan]: küçük boylu olduğu için.
Çapula
Yusuf [Gençay]: kundura ve çapula imal ettiği için.
Çebiç
Nafız [Malkoç]: kara-kuru, zayıf olduğu için.
Çırnık
Yusuf [Çamur]: çırnık tipi kayığı olduğu için.
Hapalak
Mehmet [Ada]: çocukluğunda kilolu olduğu için.
İngiliz
Ömer [Hıdır]: gemici olarak İngiltere’ye gittiği için.

Karga Abdi [Erçetin]: zayıf, ince uzun boylu olduğu
için.
Köfte Ahmet [Ekiz]: küçük yaşlarda
ağabeyinin köfteci dükkânında çalıştığı için.
Lamya
Yılmaz [Marangoz]: ünlü Rus kaleci Lamia’ya benzediği için.

Mıcık Hasan [Yıldız]: küçükken oyunda cıvızlık yaptığı
için.
Mimar Salim [Demirel]: marangoz ve
inşaat işleri ile uğraştığı için.
Mülayim Hüseyin
[Çağlayan]: yumuşak başlı olduğu için.
Onsekiz
Mehmet [Serdaroğlu]: okul numarası on sekiz olduğu için.

Salta Osman [Malkoç]: difrin/yunus avında salta tüfek
kullanmakta usta olduğu için.
Taka Mehmet [Elhasoğlu]:
Sürmene asıllı bir aileden geldiği ve denizci olduğu için.
Üveyik
Hüseyin [Erun]: topa uçuşu üveyik kuşuna benzetildiği için.
Bizden bu kadar. Daha fazla lâkap merak edenler Yalçın Durak’ın
Tirebolu’da Adı Kalanlar (İstanbul 2009, s. 270-277) kitabına
bakabilirler… Divanü Lugati’t-Türk Tercümesi (çev. Besim
Atalay), III, Ankara 1986, s. 250.
Nebi Bozkurt, “Lâkap”, DİA,
XXVIII, 66.
Danişmend, İzahlı Osmanlı Tarihi Kronolojisi, V,
İstanbul 1971, tür. yer; Mehmet İpşirli, “Osmanlılar’da Lâkap”, DİA,
XXVIII, 67.
Ekrem Buğra Ekinci, “Tarihte İki Soyadı Kanunu”,
Tarih ve Düşünce, sayı: 50 (Temmuz 2004), s. 42-46; Mithat Atabay,
“Soyadı Kanunu ve Bu Konuda Yapılan Tartışmalar”, Tarih Dergisi, sayı:
42 (2005), s. 247.
Derleme Sözlüğü, I, Ankara 1993, s. 406.

Sedat Veyis Örnek, Türk Halk Bilimi, Ankara 1977, s. 159.
“Takma
Adlar”, Folklor, sayı: 13-14-15 (Mayıs-Haziran-Temmuz 1970), s. 62-64.
Ferhan Aktan, 1972’de İÜ Eczacılık Fakültesi’nden mezun olduktan sonra
Mustafa Nevzat İlaç Sanayi A.Ş.’ye katılmış, şirketin birçok
departmanında Bölüm Şefi, Üretim Müdürü ve Teknik Operasyonlar Müdürü
olarak görev almıştır. Ocak 2004’ten itibaren Teknik Danışman olarak
hizmet veren Aktan, 1997 yılından beri Avrupa Farmakopesi Antibiyotikler
Grubu’nda uzman olarak görev yapmıştır. Öğrencilik yıllarında Türk
Folklor Kurumu bünyesinde halk oyunları ekibinde oynamıştır.

“Lâkaplar, Takma (Ayama) Adlar”, Yeşilgiresun, nr. 2927 (3 Nisan 1985),
s. 2.